Wat wist je over Lampedusa voor je aan deze film begon?
Gianfranco Rosi: "In Italië haalt Lampedusa al 20 jaar de voorpagina's met de vluchtelingenkwestie. Voor mij is het dus vrij paradoxaal dat Europa het probleem pas de laatste maanden lijkt te ontdekken'. En het reageert op de slechtst mogelijke manier: met de bouw van muren en barrières. Maar ik ben geen politicus, ik ben regisseur, dus ik praat liever over cinema.
Mijn eerste ontmoeting met Lampedusa was zes maanden na een nieuwe schipbreuk met 58 doden. Ik werd gevraagd om naar het eiland te komen en te tonen wat daar gebeurt. De laatste jaren is de manier waarop mensen in Lampedusa aankomen veranderd. Het is veel meer geïnstitutionaliseerd.
Vroeger kwamen de bootjes direct op de stranden aan. Vandaag is de grens naar zee verlegd. Ze worden aangehouden en opgepikt op het water. Er is dus geen contact meer tussen de migranten en de inwoners, behalve met de arts. Dat wil ik tonen in Fuocoammare': de paradox dat er op zo'n klein eilandje geen contact is tussen die twee werelden. Ik wilde het eiland ook een sterke identiteit geven. Via de bewoners wil ik het dagelijkse leven daar tonen."
Heeft deze film je kijk op de Middellandse Zee veranderd?
"De zee is een graftombe. De vluchtelingencrisis is de grootste Europese tragedie sinds de Holocaust. Ik wil de Holocaust niet vergelijken met de actualiteit, maar er zijn al 50.000 mensen gestorven en wij doen niks. Een Nigeriaan vertelde me het verhaal van zijn reis: van de 90 mensen hebben er slechts 30 Italië gehaald Hoe kunnen we aanvaarden dat zoiets elke dag gebeurt? Ik wil mensen een geweten schoppen met deze film, daarom toon ik harde dingen. Dat creëert een polemiek. De verantwoordelijkheid ligt niet bij de filmmaker, maar bij de mensen die dit hebben laten gebeuren. Ik had makkelijk alleen daarover een film kunnen maken, met uren beeldmateriaal van de doden. Maar ik heb er maar één behouden."
"Omdat ik die met eigen ogen gezien heb. Ik was een redding aan het filmen, zoals ik er al tientallen had gedaan. Een routineklus. Maar die dag sloeg het drama toe op de boot, voor mijn lens. De kapitein zei me: Het is jouw taak om dit te filmen. Je moet de wereld tonen wat hier gebeurt. We mogen onze ogen niet blijven sluiten. Deze keer kan niemand zeggen dat hij het niet wist."
Was het emotioneel zwaar om deze film te draaien?
"Soms denk ik dat dit mijn laatste film was. Die sterfscène heeft me diep geraakt en ik weet niet of ik daar ooit nog vrede mee kan nemen. Ik weet nog dat ik na die scène tegen mezelf zei dat ik nooit meer iets kon filmen."
De film toont ook het contrast tussen de natuurpracht en de horror van de situatie
"Zo had ik het nog niet bekeken, maar voor mij is het belangrijk de dingen op een cinematografische manier te filmen. Door het beeld, het geluid, de kadrering Mensen vinden documentaires soms realistischer als de camera beweegt, maar voor mij geldt het tegenovergestelde: het moet allemaal heel nauwkeurig zijn."
We zien dat de inwoners medelijden hebben met de vluchtelingen. Geldt dat voor heel het eiland, of zijn er ook negatieve reacties?
"Weet je wie de mensen van Lampedusa het meest haten? Journalisten (lacht). De media associëren hun eiland altijd met het migratiedrama. Soms lees je in de zomer headlines als: Koop geen vis van Lampedusa, die hebben lijken gegeten' of Terroristen komen met bootjes aan in Lampedusa'... Terwijl ze die mensen al 20 jaar met open armen ontvangen. Toen ik aan de arts in de film vroeg waarom ze dat doen, was zijn antwoord heel mooi: We zijn een volk van vissers, en vissers aanvaarden alles wat uit de zee komt."
In 2013 was Sacro Gra' de eerste documentaire die de Gouden Leeuw op het Filmfestival van Venetië won. Drie jaar later doet Gianfranco Rosi dat kunstje nog eens op indrukwekkende wijze over, met Fuocoammare', de eerste documentaire die de Gouden Beer in Berlijn won. De Italiaanse regisseur helpt zo een filmgenre in de kijker te zetten waarop filmfestivals en publiek vaak onterecht neerkijken. Documentaires zijn onderhoudend, ontroerend en actueel, en een essentieel genre om een betere kijk op de wereld te krijgen.
In Fuocoammare' zet Rosi zijn camera neer op het Italiaanse eiland Lampedusa. Hij toont ons wat hij ziet: een jongetje dat speelt, een oude dame die koffie zet, vluchtelingen die verdronken zijn op zee, een arts aan het werk. Fuocoammare' is het vuur op het water, het leven en de dood, hoop en horror. Twee kanten van eenzelfde medaille. We lachen en huilen. De camera observeert in alle stilte, terwijl het leven voor onze ogen komt en gaat. Een eenvoudige maar ook complexe, en vooral broodnodige film die met krachtige beelden toont wat woorden niet kunnen zeggen. (SCORE: 4 op 5)
Tekst Elli Mastorou, Foto's 21 Uno Film