Het rechtsstaatmechanisme - officieel het ‘algemeen conditionaliteitsregime’ - maakt de ontvangst van Europese subsidies afhankelijk van het respect voor de rechtsstaat. Het principe werd begin 2021 ingevoerd, maar omdat ze zich geviseerd voelden trokken Polen en Hongarije naar het Hof van Justitie in Luxemburg, waar ze om de nietigverklaring vroegen van de verordening die vorm geeft aan het mechanisme. België is een van de EU-landen die zich tijdens de procedure aan de zijde van de Raad en het Europees Parlement schaarde.
De rechters van het Hof hebben het beroep van Warschau en Boedapest nu in zijn geheel verworpen. Tegen het mechanisme is niets in te brengen, vinden ze: de rechtsgrondslag is juist, de verordening is compatibel met dat andere sanctiemechanisme, de artikel 7-procedure die tot de schorsing van het stemrecht van een lidstaat in de Raad kan leiden, en de EU respecteert haar bevoegdheden en het rechtszekerheidsbeginsel.
Subsidies bevriezen
Wegens het grote belang van de zaak, werd het beroep volgens de versnelde procedure behandeld. Ook bogen uitzonderlijk alle 27 rechters zich erover. De fundamentele vraag was namelijk of de Europese verdragen effectief de mogelijkheid bieden om de budgettaire en financiële belangen van de EU tegen schendingen van de rechtsstaat te beschermen. Het antwoord van de rechters, voorgelezen door voorzitter Koen Lenaerts, kon niet duidelijker zijn.
Zolang het Hof geen uitspraak had gedaan, wilde de Europese Commissie nog geen sancties voorstellen tegen landen die het niet nauw nemen met de principes van de rechtsstaat en op die manier EU-subsidies verduisteren of verkeerd aanwenden. De bevindingen van het Hof wil ze ook meenemen in haar richtsnoeren voor de toepassing van de verordening. Maar nu het licht definitief op groen is gezet voor het rechtsstaatmechanisme, zal de druk alleen maar groter worden om nu wel op te treden tegen Polen en/of Hongarije.
Een sanctie zou er concreet in kunnen bestaan dat Europese subsidies bevroren of gekort worden. Elk voorstel van de Commissie moet wel nog aangenomen worden door minstens 15 van de 27 lidstaten. Anders dan bij de artikel 7-procedure is er dus geen unanimiteit vereist. Het rechtsstaatmechanisme is ook van toepassing op uitkeringen in het kader van de Europese relancesteun.
«Rechtsstaat is de basis van onze verdragen»
Ondanks de politieke gevoeligheid van het financieel straffen van een lidstaat, is het rechtsstaatmechanisme sinds begin vorig jaar niet helemaal dode letter gebleven. Onder druk van onder meer het Europees Parlement, dat het «getalm» bij het Hof aanvocht, stuurde de Commissie in november nog brieven naar Hongarije en Polen, waarin ze nog eens oplijstte op welke punten de rechtsstaat volgens haar in gevaar komt. In het geval van Hongarije haalde ze de markt voor openbare aanbestedingen aan, potentiële belangenconflicten en mogelijke corruptie. In Polen ziet ze problemen met de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en met de voorrang van het Europees recht en de beslissingen van het Hof in Luxemburg, die tot op het allerhoogste politieke niveau in vraag gesteld wordt.
Parlementsvoorzitter Roberta Metsola was er woensdag dan ook als een van de eersten bij om te zeggen dat de Commissie het mechanisme nu snel moet toepassen. «Over conditionaliteit van Europese fondsen, gelinkt aan de rechtsstaat, kan volgens het Europees Parlement niet onderhandeld worden», zei ze. «De rechtsstaat is de basis waarop onze verdragen gebouwd zijn. Het is van fundamenteel belang dat alle lidstaten de verdragen naleven die ze ondertekend hebben toen ze tot de Europese Unie toetraden. Waarden zijn belangrijk, en de burgers hebben het recht te weten hoe gemeenschappelijke fondsen worden gebruikt.»
Antihomowet
In Hongarije reageerde minister van Justitie Judit Varga afwijzend op het arrest. Ze spreekt van een politieke beslissing, ingegeven door het referendum dat op 3 april gehouden wordt over de Hongaarse beruchte ‘antihomowet’. In het arrest ziet ze het zoveelste bewijs van hoe «Brussel» zijn macht misbruikt.
Hoe dan ook ligt de bal nu dus in het kamp van de Commissie. Het is maar de vraag hoe de Commissie zal handelen, want ze zal er wellicht over willen waken dat ze niet van inmenging met de Hongaarse nationale politiek beschuldigd wordt. In het land vinden op 3 april namelijk ook parlementsverkiezingen plaats.
De Croo: «Een mijlpaal»
Voor premier Alexander De Croo is het arrest van het Europees Hof van Justitie «een mijlpaal». «Tot nu toe werd het financieel misbruik van Europees geld altijd louter technisch gepercipieerd. Het Hof zegt nu dat Europa kan beslissen Europees geld in te houden wanneer een land de fundamentele principes van de rechtsstaat niet respecteert», vat De Croo het belang van het arrest samen.
België was een van de lidstaten die zich tijdens de procedure voor het Hof aan de zijde van de Europese instellingen schaarden. Dat dat Hof in zijn arrest een verwijzing maakt naar de Europese waarden in brede zin, is voor ons land van bijzonder belang, zegt De Croo. «Het gaat over onze kernwaarden zoals vrijheid, democratie, maar even goed de gelijkheid van man en vrouw of de rechten van LGBTI+-personen. Voor lidstaten wordt het steeds moeilijker om te beweren dat deze rechten vrijblijvend zijn en dat ze die naar eigen goeddunken opzij kunnen schuiven. De Europese Unie is een waardenunie. Dit arrest helpt ons dat ook hard te maken.»
«Het feit dat het ’rechtsstaatmechanisme’ in zijn volledigheid overeind werd gehouden, is een belangrijke stap richting het beschermen van fundamentele burgerrechten in Europa», zegt De Croo.«Maar het is een arrest, dus we zijn er nog niet. Het is nu cruciaal om de politieke druk hoog te houden en meer dan ooit de Europese Commissie te steunen. Voorzitter von der Leyen heeft haar nek uit gestoken, het Hof geeft haar nu gelijk, we moeten haar blijven steunen.»